De kerk van Nuis
De kerk van Nuis is een middeleeuwse bakstenen zaalkerk in het dorp Nuis in de gemeente Westerkwartier in de provincie Groningen. De kerk is een rijksmonument en is eigendom van de Stichting Oude Groninger Kerken [1].
Romanogotiek
De kerk uit het begin van de dertiende eeuw is een zeldzaam voorbeeld van de Romanogothiek in deze streek. Het gebouw bevindt zich op een hoog punt van de Vredewolder zandrug in de noordelijkste van de twee ontwikkelingskernen van het dorp Nuis. Tot in de negentiende eeuw is de kerk omgeven door een gracht en hoge eiken. Omwille van uitbreiding van het kerkhof is deze gracht gedempt en zijn de bomen gekapt. Ten noorden van de kerk zijn de armen begraven en ten zuiden ervan de eigenaren van de boerderijen van het dorp [2].
De kerk van Nuis met een moderne 'lelijke' voorzijde, eigenlijk niet passend bij de kerk.
Foto: ©Jur Kuipers.
De noordzijde van de kerk met het voorportaal uit 1906. Hier is duidelijk zichtbaar dat de streensoort van het portaal niet past bij de stenen van de kerk zelf. Foto: ©Jur Kuipers.
Traveeën
De kerk is verdeeld in drie traveeën. Dit valt duidelijk te zien door de lisenen aan de in de noord- en zuidmuur. De boven zone van de traveeën wordt gekenmerkt door dichte vensters met siermetselwerk. In de achttiende eeuw zijn hierin een aantal rondboogvensters aangebracht. De oostgevel dateert nog geheel uit de dertiende eeuw en hier valt goed de Romanogotische stijl van de kerk te onderscheiden. De muur wordt gesierd door tien spaarvelden met boogfriezen. De onderste zone heeft evenals de bovenste zone vijf spaarvelden; de buitenste zijn gevuld met vlechtwerk in staand keperverband en hebben gekoppelde rondbogen waarvan de gezamenlijke middenstijl in een kraagsteen eindigt. De drie overige spaarvelden bevatten gedichte vensters. De top van deze muur wordt bekroond met klimmende spaarvelden. Dit komt vaak voor in de Romanogothiek in Groningen, zoals bij de Kerk van Garmerwolde.
De oorspronkelijke noord- en zuidingang zijn dichtgemetseld (noormannenpoortjes). In 1873 wordt het dakruitertje met zadeldak vervangen door het huidige exemplaar met ingesnoerde naaldspits. Hierin is een luidklok uit 1777 gehangen, gesmeed door J. Borchard te Enkhuizen. Het gewicht van deze nieuwe dakruiter wordt gedragen door gietijzeren pilaren met Korinthische kapitelen.
Achterzijde van het koor van Nuis met de vele dichtgezette
ramen. Foto: ©Jur Kuipers.
In 1890 wordt tegen de tochtende westmuur een dikke steens muur gezet. Het toenmalige bepleisterde voorportaal in 1906 vervangen door het huidige portaal van waalsteen naar het ontwerp van Marumer architect T. Glastra. Dit portaal wordt evenals de westgevel gesierd door smeedijzeren ornamenten [3].
Het interieur heeft een gedrukt tongewelf uit 1906. Gezien de dikte van de muren lijkt een vroegere overwelving in steen niet onmogelijk. In 1857 worden de binnenmuren verwijderd en is een verankering met trekbalken noodzakelijk geworden.
De preekstoel met rechts de groot uitgevallen piscina. Op de voorgrond vier grafzerken. Foto: ©Jur Kuipers.
Preekstoel
De preekstoel zit tegen de oostmuur en komt uit de late 18e eeuw. Op de kuippanelen zijn de symbolen van de jaargetijden afgebeeld. Onder de preekstoel zien we een primitief gesneden adelaar, het symbool voor Johannes de Evangelist, de adelaar van Patmos. Aan weerszijden van de preekstoel zijn nog de uitsparingen te zien van twee rondboogvensters.
Rechts van de preekstoel en een van de vensters zit een gotische piscina die ontdekt is bij restauraties in het midden van de jaren tachtig.
Bijzonder fraai is de sluitmuur van het koor die een duidelijk Romanogotische patroon heeft. Het koor bevindt zich op een kleine verhoging. Er liggen grafzerken van de families Fossema, Auwema en Van Tijens, eigenaren van de Coendersborg, waaronder een zerk met maniëristische (klik hier voor uitleg) omlijsting voor Himme Wincken-Auwema, overleden in 1623.
Hier staan ook twee herenbanken uit de achttiende eeuw en een avondmaalstafel uit 1809, uitgevoerd in Lodewijk XVI-stijl [4].
Interieur met het orgel aan de westzijde van de kerk. Op de voorgrond rechts een herenbank. Foto: ©Jur Kuipers.
Orgel
Van oudsher heeft deze kerk geen pijporgel gekend en worden de kerkdiensten begeleid op een harmonium dat op het oksaal heeft gestaan. In 1953 komt hierin verandering als de orgelbouwer J. van der Bliek een kerkorgel plaatst dat hij heeft samengesteld uit deels zeventiende-eeuws pijpwerk van een orgel in Huizum bij Leeuwarden en een neogotische orgelkas van een andere Friese kerk. Voor dit kwalitatief hoogstaande orgel, waarvan de onderdelen uit ongeveer 1900 dateren, is het oksaal vergroot en aangepast [5].
Vier van de twaalf rouwborden in de kerk. De uitleg met foto's van de rouwborden kun je bekijken in de link onderaan de pagina. Foto: ©Jur Kuipers.
Twaalf rouwborden
In de kerk van Nuis hangen twaalf rouwborden van de vooraanstaande families Fockens en Van Teyens. Deze families komen van oorsprong uit Zuidoost-Friesland en zijn erg verwant door onderlinge huwelijken. Ze hebben zich van boerenfamilies opwerkt tot regentenfamilies met het monopolie op vele belangrijke posities in Beetsterzwaag in Friesland. Ook spelen ze een rol in de landelijke politiek. In de hervormde kerk van Beetsterzwaag hangen dan ook vele rouwborden van leden van deze families tot het Franse gezag in 1795 elke vorm van adellijk uitstraling uit de maatschappij willen verwijderen.
Aanvankelijk worden de rouwborden door Oene en Hijma van Teyens, achterkleinkinderen van de op de oudste rouwborden vermelde personen, overgebracht naar de Coendersborg. In 1956 moet er echter weer een nieuw onderkomen gezocht worden, omdat beide families uitgestorven zijn en de Coendersborg verkocht wordt. In eerste instantie wil men ze terugbrengen naar Beetsterzwaag, maar daar voelt men er niks voor.
De toenmalige kerk is reeds gesloopt in 1803 en in de huidige Dorpskerk hebben de rouwborden nooit gehangen. Men besluit dan om ze onder te brengen in de kerk van Nuis, aangezien zich daar ook graven bevinden van Teyens. Hier hangen de rouwborden nu tot de dag van vandaag. Twee andere borden zijn terechtgekomen in de Regentenkamer van de Van Teyens Fundatie [6].
De piscina van Nuis bevindt zich rechts van de preekstoel. Foto: ©Jur Kuipers.
De borden zijn respectievelijk van:
- Antje van Andringa (overleden 6-6-1685), dochter van de rekenmeester van Friesland en zijn vrouw, Tinco van Andringa en Sytske Bennedr S(i)joerda. Zij is getrouwd geweest met Saco van Teyens. Samen krijgen ze twaalf kinderen, onder wie Benedictus van Teyens. Saco is de compagnon van Saco Fockens en samen richten zij de Opsterlandse Veencompagnie De Bakkevenen (Bakkeveen) op.
- Benedictus van Teyens (overleden 10-11-1678), zoon van Saco van Teyens en Antje Andringa. Hij is getrouwd met Lucia Fockens. Hij is de vader van Saco van Teyens (de oude).
- Saco Fockens, overleden 31-3-1652, zoon van Martinus Fockens. Hij is getrouwd met Lucia van Siccama. Hij is de vader van Hepcko, Lucia, Maria, Martinus, Romelia, Saco en Wischien.
- Lucia van Siccama (overleden 24-11-1675), getrouwd met Saco Fockens. Zij is de moeder van Hepcko, Lucia, Maria, Martinus, Romelia, Saco en Wischien.
- Hepcko (van) Fockens (overleden 11-8-1666), zoon van Saco Fockens en Lucia Siccama.
- Lucia Fockens (overleden 2-1-1635), dochter van Saco Fockens, grietman van Opsterland, en Lucia Siccama. Zij is getrouwd met Benedictus van Teyens en ze is de moeder van Saco van Teyens (de oude).
- Maria Fockens (overleden 15-3-1672), dochter van Saco Fockens en Lucia van Siccama.
- Martinus Fockens (overleden 14-3-1692), zoon van Saco Fockens en Lucia van Siccama.
- Romelia Fockens (overleden 17-4-1674), dochter van Saco Fockens en Lucia van Siccama. Zij trouwt met Oene van Teyens, een broer van Benedictus. Als Romelia sterft op het kraambed hertrouwt Oene met Hijma Auwema. Dit huwelijk leidt ertoe dat de Coendersborg in handen komt van de Van Teyens. Oene en Hijma redden ook de rouwborden uit de kerk van Beetsterzwaag.
- Saco Fockens (overleden 13-12-1665), zoon van Saco Fockens en Lucia van Siccama.
- Wischien Fockens (overleden 3-12-1669), dochter van Sako Fockens en Lucia van Siccama.
- Saco van Teyens (de oude) (overleden 16-10-1735), zoon van Benedictus van Teyens en Lucia Fockens. Op het rouwbord is het wapen van zijn moeders familie Fockens te zien. Dit geeft aan dat hij de erfgenaam is van de familie Fockens en het familiebezit van de familie Fockens na het overlijden van de laatste Fockens in handen komt van de familie Van Teyens [7].
De zuidgevel van de kerk met de dichtgezette deur en ramen. Foto: ©Jur Kuipers.
Rijksmonumenten omschrijft de kerk als volgt:
Hervormde Kerk op kerkhof. Rechtgesloten eenbeukige bakstenen kerkgebouw met in het uitwendige de kenmerken van de 13e-eeuwse Groninger Romanogothiek: rondbogig gesloten nissen met vlechtwerk ter weerszijden van de (latere vergrote) vensters en klimmende nissen in de oostelijke topgevel. Westgevel nieuw. In de kerk eind 18e-vroeg 19e-eeuws meubilair: Preekstoel met achterschot en klankbord, avondmaalstafel, twee banken met spijltjes, friezen en vaasvormige knoppen; eenvoudige banken. Twee 17e-eeuwse zerken. In kas uit begin 20e eeuw een midden 18e-eeuws instrument. Klokkenstoel met klok van J. Borchhardt, 1777, diameter 59 cm. Mechanisch torenuurwerk Van Deutgen, Groningen, 1879[8].
Avondmaalsbeker
AANGELEGT A° 1727 DOOR DOM[IN]US POSTUMUS EN IWE FOSSEMA, DIACON.
N.B. Martirtus Postumus, predikant Nuis, 1727. Zie: H.H. Brucherus. Gedenkboek van Stad en Lande. Groningen 1792. Blz. 194. GDW, blz. 542, nr. [2978].
De vier grafzerken voor de preekstoel. Foto: ©Jur Kuipers.
De grafzerken in de kerk
A° 1570, DEN 1 FEBRUARI. IS IN DEN HEERE GERUST DES ERBAREN ENDE FROMEN HILLE FOSSEMA ENDE VERWACHT EEN ZALIGE OPERSTANDINGE IN JESUM CHRISTO ONZER ALLER SALIGHMAEKER ENDE VERLOSSER.
N.B. Misschien nog onder vaste banken. Vermeld: RAG, Archief Coendersborg, inv. nr. 116, afschrift 1850. GDW, blz. 128, nr. [436].
Grafzerk van Hille Fossema. Volgend de Groninger Gedenkwaardigheden zou deze steen niet meer aanwezig zijn. Hij ligt echter samen met nog drie zerken voor de preekstoel in de kerk. Foto: ©Jur Kuipers.
ANNO 1604, DEN 23 SEPTEMB., IS IN HEEREN GERUSTE DE EDELE ERENTRICKE JUFFROW ULSSIEN AUWEMA ANDERS FOSSEMA, VERWACHTENDE EEN FROLICKE OPERSTANDINGE IN CHRISTO.
N.B. Niet meer aanwezig. Vermeld: RAG, Archief Coenderborg, inv. nr. 116. Vrouw van Elinck Fossema. Zie: NLW, 1940, k. 454. GDW, blz. 542, nr. [2979].
ANNO 1623, DEN 5 JUNNI, IS IN DEN HEEREN GERUST DE EDELE ERENTRICKE JUFFROW HIMME WINCKEN ANDERS AUWEMA, VORWACHTENDE EEN VROLICKE OPERSTANDINGE IN CHRISTO.
Wapen: Gevierendeeld: 1 en IV Wincken; II en III een geharnaste ruiter, naar voren gekend met een boven het hoofd gehouden zwaard. Helmteken: Wincken.543 Wapens in de bovenhoeken: Rechts: Wincken. Links: Een geharnaste ruiter, naar voren stekend met een boven het hoofd gehouden zwaard. N.B. Hierbij: GDW, nr. 2983. Weduwe Rutger Auwema. Zie: NLW, 1940, k. 453. GDW, blz. 542, nr. [2980].
Grafsteen van Elinck Fossema, voor de preekstoel. Let op het helmteken: het is een moriaanshoofd met haarwrong en linten die we ook zien in het helmteken onderaan. Foto: Jur ©Kuipers.
A° 1634, DEN 9 FEBERWARI, IS IN DEN HEERE GERUST DEN ERB. ERENTFESTEN ELINCK FOSSEMA ENDE VERWACHT EEN SALIGE OPERSTANDINGE IN JESUM CHRISTUM, ONSER ALLER SALICHMAECKER ENDE VERLOSSER.
Wapen: Een dwarsbalk, beladen met drie vissen, schuinlinks en naast elkaar, de dwarsbalk vergezeld van drie omgewende moriaanshoofden met haarwrong en linten. Helmteken: een moriaanshoofd met haarwrong en linten. GDW, blz. 543, nr. [2981].
ANNO 1642, DEN 26 SEPTEMBER, IS IN DEN HEERE GERUST DE WELGELEERDE D. JOHANNES LISING, BEDIENAER D. H. EVANGELY IN DE NUYS, OUT SYNDE 38 JAAR, ENDE LEIT HIER BEGRAVEN, VERWACHTENDE DE SALIGE OPSTANDINGE 1N CHRISTO.
Wapen, vergezeld van de letter J.L.: Huismerk nr. 440. GDW, blz. 543, nr. [2982].
DEN 15 SEPTEMB. 1700 IS IN DEN HEERE GERUST DE WELGEBOOREN VROU, MEVROU HYMMA TEYENS GEBOOREN AUWEMA, OUDT 44 JAER.
Bijbeltekst: Filippensen 1:21. N.B. Zie: GDW, nr. 2980. Vrouw van Oene van Teyens, Zie: NLW, 1940, k. 455. GDW, blz. 543, nr. [2983].
DEN 24 APRIL 1785 IS DE WELEERWAARDIGEN EN ZEER GELEERDEN HEER JOHANNES BRANDTS IN HET 47STE JAAR DER BEDIENINGE DES H. EVANGELIUMS TE NUIS EN TE NYBERT IN HET 70STE JAAR ZYNER OUDERDOM IN DEN HEERE GERUST, VERWACHTENDE DE ZALIGE OPSTANDINGE IN CHRISTO.
Wapen: Gedeeld: I een halve adelaar: II op een terras een tegen een boom klimmend omgewend hert zonder gewei. GDW, blz. 543, nr. [2984].
Dronefoto gemaakt door ©Jur Kuipers. Linksonder ligt de Coendersborg; in het midden de kerk met rechts daarvan het dorp Nuis.
Meer lezen: Alle rouwborden in Nuis uitgebreid uitgelegd in een Pdf-bestand.
Noten en bronnen:
De nummers verwijzen naar de links in het artikel; de tekst linkt naar de externe bron..
1 Wikipedia, Kerk van Nuis
2 Wikipedia, Kerk van Nuis
3 Wikipedia, Kerk van Nuis
4 Wikipedia, Kerk van Nuis
5 Wikipedia, Kerk van Nuis
6 Wikipedia, Kerk van Nuis
7 Wikipedia, Kerk van Nuis
8 Rijksmonumenten.nl
Overige bronnen:
- Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed, Nuis
- Wikipedia, Kerk van Nuis
- Groninger Gedenkwaardigheden, Pathuis/Alma
